szympans (Pan troglodytes)

Spośród małp człekokształtnych w tropikalnych lasach Afryki żyją dwa gatunki— szympans i goryl. Dużym zasięgiem odznacza się szympans (Pan troglodytes), występujący w równikowej części Afryki. Zamieszkuje on obszary rozciągające się od Zatoki Gwinejskiej, poprzez północne Kongo aż do jezior środkowoafrykańskich. Ze względu na dość znaczną zmienność morfologiczną szympansów sądzono dawniej, że istnieje kilka gatunków tych małp. Obecnie oprócz szympansa wyróżnia się drugi gatunek — bonobo (Pan paniscus). Oba gatunki tworzą pewną liczbę lokalnych odmian, traktowanych jako podgatunki.

Szympans dorównuje wielkością człowiekowi. Wysokość dorosłego samca sięga do 1,7 m, a jego ciężar dochodzi do 80 kg. Samica jest znacznie mniejsza. Ubarwienie sierści i twarzy związane jest z wiekiem zwierzęcia i z zamieszkiwanym środowiskiem. Brunatną lub czerwonawą skórę pokrywa czarna, sztywna sierść siwiejąca na starość. Nieowłosiona twarz u poszczególnych form jest jasna lub ciemna. Typowy szympans ma wyraziste brązowe oczy, mały nos bez mięsistych narośli, szerokie usta z wystającymi wargami, masywne luki brwiowe i uszy duże kształtem zbliżone do uszu człowieka. Jest to małpa silnie zbudowana, o szerokiej klatce piersiowej i mocnych, umięśnionych ramionach. Kończyny tylne ma dłuższe niż inne małpy człekokształtne, a przednie w postawie stojącej sięgają poniżej kolan. Brak ogona i silny rozwój tylnych kończyn wskazują na nadrzewno-naziemny tryb życia.

Ulubionym miejscem przebywania szympansa są brzegi rzek przepływających przez tropikalne puszcze. W puszczy nie jest związany z jakimś określonym obszarem, lecz wędruje stale, prowadząc życie koczownicze. Z drzewa na drzewo przechodzi po ziemi, gdyż duży ciężar ciała uniemożliwia mu przeskakiwanie. Podczas wędrówki, odbywanej z reguły gromadnie, członkowie grupy nawołują się głośno. Po ziemi szympansy poruszają się na czterech kończynach, ale potrafią też przejść kilka kroków w postawie wyprostowanej. Na drzewach natomiast poruszają się tylko za pomocą rąk. Huśtając się na nich przerzucają ciało z jednej gałęzi na drugą. Z drzew schodzą zawsze tyłem.

Szympansy żyją w stadach. Samce i samice łączą się w grupy liczące od kilku do kilkunastu osobników. Niekiedy spotyka się osobniki żyjące samotnie. Stada wędrują w ciągu dnia po lesie, zbierając pożywienie, które składa się z owoców, liści i gałązek. Małpy te szczególnie lubią orzechy, banany i owoce drzewa kakaowego. Przed zapadnięciem zmroku szympansy rozpoczynają przygotowania do snu. W tym celu znoszą gałęzie, liście i na wysokości 8-12 m zakładają wśród gałęzi gniazda. Gniazda są płasko ułożone i wyścielone miękką warstwą liści. Dane stado buduje legowiska przeważnie na jednym drzewie, tak że niekiedy naliczyć ich można kilkanaście. W gnieździe stare osobniki śpią wraz z młodymi, gdyż te ostatnie nie potrafią samodzielnie zbudować sobie legowiska. Stary samiec, który jest przewodnikiem stada, śpi zawsze w rozwidleniu gałęzi poniżej legowisk swoich podopiecznych, czuwając nad ich bezpieczeństwem. W dzień, w czasie wędrówki, trzyma się również w pewnej odległości za stadem. Przed wschodem słońca wszystkie szympansy budzą się i wyruszają na nową wędrówkę w poszukiwaniu pokarmu. Nie wracają one do swych legowisk, lecz budują nowe, w miejscu, gdzie zastanie je noc. Co pewien czas udają się do wodopojów; piją do syta, przy czym wsysają wodę do pyska, a nie chłepczą językiem, jak wiele innych zwierząt.

Szympansy są bardzo ożywione i ruchliwe. Spośród małp człekokształtnych mają najłagodniejsze usposobienie. Wobec człowieka nie wykazują wrogości, ale raczej starają się go unikać. Zresztą usposobienie poszczególnych osobników jest rozmaite. Tak samo wykazują one bardzo różne zdolności, gdy w niewoli stosuje się wobec nich tresurę.

Po 8-miesięcznej ciąży samica rodzi zwykle jedno młode, chociaż w niewoli zdarzają się niekiedy porody bliźniąt. Niemowlę szympansa przechodzi na stały pokarm po 6 miesiącach ssania, ale jeśli pozostaje pod opieką samicy, okres ten może się przedłużyć do 2 i 3 lat. Przez pierwszy okres życia młodych, matka nosi je przyczepione do sutków i na ręku, później pozwala im jeździć na swym grzbiecie. Gdy podrosną, zaczyna uczyć je chodzenia, i wspinania się. W 15-16 miesiącu życia młode szympansy mają już pełne uzębienie mleczne, a uzębienie stałe wyrasta w 11 roku życia, kiedy zwierzę osiąga dojrzałość płciową. Szympansy żyją około 40 lat. Obecnie są to już zwierzęta rzadkie i we wszystkich krajach, gdzie występują, objęte są ścisłą ochroną.